Geloof als Fascinerende Illusie

1. Het menselijk product

Geen beer, zalm of leeuwerik kent een God. Alleen de mens, begiftigd met zelfbewustzijn en een ontembare verbeelding, weeft verhalen om de chaos van het bestaan te ordenen. Geloof is geen werkelijkheid die van buitenaf tot ons komt, maar een illusie die wij zelf hebben voortgebracht. Het is de echo van onze angst voor het onbekende en ons verlangen naar samenhang. Ludwig Feuerbach zag dit scherp: de mens projecteert zijn eigen eigenschappen in het oneindige en aanbidt vervolgens zichzelf in de gedaante van God.

2. De gemiste weg van de rede

Deze illusie is des te schrijnender omdat er een alternatief denkbaar was. Stel dat de mens, in plaats van mythes te verzinnen, van meet af aan had gekozen voor rationaliteit en logica. Dan had hij zijn energie niet verspild aan het dienen van onzichtbare machten, maar gebruikt om samenwerking en wederkerigheid te organiseren. Bezit was dan verdeeld uit inzicht, bestuur gebaseerd op kundigheid, identiteit gevormd door ervaring. De natuur zelf had voldoende inspiratie geboden voor kunst en verwondering, zonder dat ze als wapen in oorlog of rivaliteit misbruikt hoefde te worden.

3. Van verbeelding tot machtsmiddel

Wat begon als verbeelding, werd al snel een stok om mee te slaan. Religies groeiden uit tot systemen die niet alleen troost boden, maar ook gehoorzaamheid afdwongen. De verschuiving van polytheïsme naar monotheïsme betekende niet slechts een spirituele verfijning, maar ook een centralisatie van macht. Waar vele goden ruimte lieten voor variatie en verhaal, bood één God de mogelijkheid om één waarheid en één gezag te vestigen. Freud zag religie daarom als een “collectieve dwangneurose”: een systeem dat de kinderlijke afhankelijkheid van de mens in stand houdt.

4. Het kuddedier en de hunkering naar veiligheid

De mens is een kuddedier. Veiligheid en erbij horen wegen zwaarder dan waarheid. Wie niet kan winnen, sluit zich aan: if you can’t beat them, join them. Geloof biedt schijnzekerheid: het belooft bescherming, identiteit en zin. Maar die zekerheid heeft een prijs: onderwerping aan de illusie en het gevaar van massale zelfmisleiding. Nietzsche zou zeggen: in plaats van ons lot zelf te dragen, hebben we het uitbesteed aan een hemel die niet bestaat.

5. De paradox van de mens

Wat dit alles zo fascinerend maakt, is de paradox die de mens in zich draagt. We zijn rationeel, vindingrijk, in staat tot wetenschap en techniek. En tegelijk verlangen we naar wonderen, geheimen en schema’s die de rede overstijgen. We denken in patronen en schema’s, afhankelijk van opvoeding, cultuur en context. Vrije keuze blijkt zelden werkelijk vrij. Hoe ouder we worden, hoe moeilijker het is om nieuwe werkelijkheden te leren zien.

6. Ervaring als kompas

Mijn visie is niet alleen geboren uit abstract denken, maar vooral uit ervaring en observatie. Ik heb leren zien dat mensen zich niet werkelijk vormen door geboden of verboden, maar door ervaring, vallen en opstaan, en de moed om eigen fouten onder ogen te zien. De mens leert door de werkelijkheid aan te raken, niet door zich te onderwerpen aan een illusie.

Door gedrag te observeren, in mezelf en in anderen, heb ik begrepen dat samenwerking en rechtvaardigheid sterker wortelen in rationeel inzicht en empathie dan in geloof. De natuur laat zien hoe balans ontstaat door wisselwerking; zo kan ook de mens leren door ervaring in plaats van door angst. Zo ben ik tot het inzicht gekomen dat de wetten van de natuur betrouwbaarder zijn dan welke “wet van God” ook. Ervaring is mijn kompas geworden, logica mijn leidraad, en de natuur mijn inspiratiebron.

7. Conclusie: de spiegel van de illusie

Geloof is een spiegel van het menselijk wezen. Het onthult zowel onze grootse verbeeldingskracht als onze kwetsbaarheid voor zelfbedrog. Het laat zien hoe wij verhalen scheppen die ons verheffen, maar ook hoe diezelfde verhalen worden ingezet om te overheersen en te beheersen. Het is een illusie die betovert, inspireert en tegelijk gevangen houdt.

In plaats van God als maatstaf te nemen, zouden wij de wetten van de natuur kunnen zien als onze enige leidraad: onontkoombaar, universeel, eerlijk. Daarin ligt de ware vrijheid, niet in onderwerping aan een fictie, maar in het omarmen van de werkelijkheid zoals ze is.